اقتدارگرایی انتخاباتی و دولت عمیق؛ دو چهره‌ی تهدید علیه دموکراسی
درهم‌تنیدگی تهدیدهای مدرن برای دموکراسی
نویسنده: حسن بهشتی‌پور
مقدمه:
در دهه‌های اخیر، دموکراسی‌ها دیگر به‌ندرت قربانی کودتاهای ناگهانی می‌شوند. در عوض، فرسایش تدریجی از درون، تهدید اصلی نظام‌های دموکراتیک شده است. این تغییر ماهوی، مفهومی را به‌میان آورده که پژوهشگرانی چون استیون لویتسکی و دانیل زیبلات در کتاب «چگونه دموکراسی‌ها می‌میرند» از آن به‌عنوان تهدیدی خاموش یاد کرده‌اند: اقتدارگرایی انتخاباتی. در این میان، برداشت‌های نادرست یا اغراق‌آمیز از مفهوم دولت عمیق نیز به‌عنوان ابزاری برای حمله به نهادهای مستقل، فضا را برای تقویت گرایش‌های اقتدارگرا فراهم می‌سازد.[1]
۱. اقتدارگرایی انتخاباتی: دموکراسی در لباس اقتدار
اصطلاح «اقتدارگرایی انتخاباتی» (Electoral Authoritarianism) نخستین‌بار در آثار آندریاس شدلر (Schedler) مطرح شد [2]و به نظام‌هایی اشاره دارد که در آن‌ها انتخابات برگزار می‌شود، اما این انتخابات فاقد معنا و اثر واقعی هستند؛ یعنی نه رقابتی‌اند، نه آزاد، و نه از لحاظ ساختاری برابر. به تعبیر شدلر، «انتخاباتی که فاقد رقابت آزاد است، صرفاً نمایش دموکراسی است.»
ویژگی‌های ساختاری این نوع نظام‌ها عبارت‌اند از:
رقابت محدود و مهندسی‌شده، از طریق حذف یا تحدید رقبا با ابزارهای قانونی.
کنترل رسانه‌ها و فضای عمومی برای ممانعت از شکل‌گیری صدای مخالف.
استفاده از منابع دولتی در خدمت تبلیغات جناح حاکم.
مهندسی نهادهای نظارتی و انتخاباتی با اعمال فشار و تغییر ساختارهای آن‌ها.
تقدم وفاداری بر شایستگی در انتصابات مدیریتی و نهادهای کلیدی.
در چنین الگویی، انتخابات صرفاً ابزاری برای مشروعیت‌سازی است و در عمل، تمرکز قدرت در دستان گروهی خاص و بدون پاسخ‌گویی نهادینه رخ می‌دهد. لری دایموند این وضعیت را «دموکراسی ناقص» یا «نظام ترکیبی» می‌نامد.[3]
۲. دولت عمیق: دو تفسیر متفاوت
مفهوم «دولت عمیق» (Deep State) در ادبیات سیاسی دو تفسیر متفاوت دارد. در معنای نخست که در نظریه‌پردازی کلاسیک دیده می‌شود، دولت عمیق به نهادهای باثبات، فراجناحی و حرفه‌ای مانند ارتش، دستگاه قضایی و سازمان‌های اطلاعاتی اطلاق می‌شود که در برابر تغییرات دولت‌های منتخب، ثبات و تداوم عملکرد خود را حفظ می‌کنند. در این معنا، دولت عمیق می‌تواند حافظ نظم، عقلانیت و انسجام سیاسی باشد.
اما در معنای دوم، که بیشتر در گفتمان‌های پوپولیستی رواج دارد، «دولت عمیق» به مجموعه‌ای از نهادهای پنهانی و غیرپاسخ‌گو تعبیر می‌شود که اراده مردم را ناکام می‌گذارند. این برداشت، اغلب ابزاری است در دست رهبران اقتدارگرا برای حمله به منتقدان، مستقل‌ها و نهادهای نظارتی.
۳. نمونه دولت ترامپ: اقتدارگرایی تدریجی و افسانه‌سازی از دولت عمیق
در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، مفهوم دولت عمیق بار دیگر به کانون توجهات بازگشت، اما این بار در قالب یک افسانه‌سازی خطرناک. ترامپ با بهره‌گیری از این مفهوم، تلاش کرد مشروعیت نهادهای اطلاعاتی، قضایی و رسانه‌ای را زیر سؤال ببرد و آن‌ها را به کارشکنی علیه «اراده مردم» متهم کند.
بر اساس تحلیل منتشرشده در نشریه Foreign Affairs، دونالد ترامپ کوشید نهادهای اطلاعاتی را با نیروهای وفادار جایگزین کند، تحلیل‌های مخالف را سانسور نماید، و فضای خودسانسوری را درون نهادها تقویت کند.[4]این روند نمونه‌ای از «اقتدارگرایی نرم» یا «زوال دموکراتیک تدریجی» (Democratic Backsliding) است که در آن، بدون نقض صریح قانون، نهادهای دموکراتیک تضعیف می‌شوند.
مطابق آموزه‌های لویتسکی و زیبلات، ویژگی‌های این روند عبارت‌اند از:
تضعیف استقلال نهادها.
عدم تحمل مخالفت و نقد.
تقلیل حقیقت به وفاداری جناحی.
حمله به مشروعیت نهادهای نظارتی.
دوقطبی‌سازی افکار عمومی.
تضعیف اعتماد عمومی به نهادهای اطلاعاتی و قضایی.
گسترش فضای سانسور و خودسانسوری درونی.
حذف نیروهای متخصص با برچسب «ناوفادار».[5]
۴. نمونه‌های جهانی از اقتدارگرایی انتخاباتی
علاوه بر ایالات متحده، کشورهای دیگری نیز در سال‌های اخیر شاهد فرسایش دموکراتیک از طریق اقتدارگرایی انتخاباتی بوده‌اند:
مجارستان (ویکتور اوربان): پس از تصویب قانون اساسی جدید در سال ۲۰۱۱، اوربان با کنترل رسانه‌ها، تحدید دستگاه قضایی، و تغییر قانون انتخابات، رقابت سیاسی را به حداقل رساند.
ترکیه (رجب طیب اردوغان): با تبدیل نظام پارلمانی به ریاستی و اعمال فشار بر نهادهای مستقل، از جمله دادگاه‌ها و دانشگاه‌ها، شاهد تضعیف مستمر نهادهای دموکراتیک بوده‌ایم.
هند (نارندرا مودی): دولت مودی از نهادهای نظارتی برای هدف‌قراردادن مخالفان بهره برده و با محدودکردن رسانه‌های منتقد، فضای عمومی را محدود کرده است.
این نمونه‌ها نشان می‌دهند که اقتدارگرایی انتخاباتی، نه مختص یک منطقه خاص، بلکه پدیده‌ای جهانی و چندبعدی است.
۵. پیوند تحلیلی میان دو مفهوم
اقتدارگرایی انتخاباتی و مفهوم دولت عمیق در واقع دو وجه یک روند واحد هستند: تمرکز قدرت از طریق تخریب تدریجی ساختارهای کنترلی، با استفاده از ابزارهای ظاهراً قانونی و مشروع. در چنین حالتی، دموکراسی نه با کودتا که با تضعیف تدریجی نهادهای مستقل از درون فرو می‌پاشد. همان‌گونه که لویتسکی و زیبلات هشدار می‌دهند: «دموکراسی‌ها نه با هیاهو، که با زمزمه می‌میرند.»
۶. راهکارهای مقابله
برای مقابله با این روندهای فرسایشی، مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی لازم است:
تقویت نهادهای مستقل: استقلال واقعی قوه قضائیه و کمیسیون‌های انتخابات تضمینی برای توازن قدرت است.
حمایت از رسانه‌های آزاد: روزنامه‌نگاری تحقیقی و دسترسی عمومی به اطلاعات، مانع تمرکز قدرت می‌شود.
اصلاح قوانین انتخاباتی: ایجاد شفافیت مالی در کمپین‌های انتخاباتی و ممنوعیت بهره‌برداری از منابع دولتی در تبلیغات انتخاباتی ضروری است.
افزایش فشار بین‌المللی: تجربه کشورهایی مانند لهستان نشان می‌دهد که فشار از سوی نهادهایی چون اتحادیه اروپا می‌تواند نقش بازدارنده در برابر اقتدارگرایی ایفا کند.
آموزش عمومی و مشارکت مدنی: آگاهی‌بخشی در مورد ارزش‌های دموکراتیک و تشویق به مشارکت مدنی، جامعه را در برابر زوال دموکراسی مقاوم می‌سازد.
نتیجه‌گیری
تهدید اصلی برای دموکراسی‌های امروز، دیگر کودتاهای خشن نیست، بلکه فرسایش آرام و تدریجی نهادهای دموکراتیک است. درک صحیح از مفاهیمی مانند اقتدارگرایی انتخاباتی و دولت عمیق، و تمایز آن‌ها از تئوری‌های توطئه، به ما کمک می‌کند تا از آزادی‌های مدنی و ساختارهای کنترلی محافظت کنیم. همان‌گونه که تجربه کشورها نشان می‌دهد، مقاومت در برابر روندهای اقتدارگرایانه، نیازمند هوشیاری مدنی، نهادهای قوی، و مشارکت فعال شهروندان است.
[1] استیون لویتسکی، دانیل زیبلات ، مترجم:سیامک دل‌آرا، اعظم ورشوچی فرد ، انتشارات:بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه ، چاپ اول ، تهران 1397.
[2] . Schedler, A. (2006). *Electoral Authoritarianism: The Dynamics of Unfree Competition*. Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers.
Andreas Schedler, The Politics of Uncertainty : Sustaining and Subverting Electoral Authoritarianism, Oxford University Press, 2013
[3] . Diamond, L. (2008). *The Spirit of Democracy: The Struggle to Build Free Societies Throughout the World*. New York: Times Books.
[4].https://www.foreignaffairs.com/united-states/trump-breaking-american-intelligence?utm_medium=newsletters&utm_source=twofa&utm_campaign=Trump%20Is%20Breaking%20American%20Intelligence&utm_content=20250704&utm_term=EWZZZ005ZX
[5]. استیون لویتسکی، دانیل زیبلات ، مترجم:سیامک دل‌آرا، اعظم ورشوچی فرد ، انتشارات:بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه ، چاپ اول ، تهران 1397.
در این وبلاگ هدف ارائه تحلیل های روز در باره تحولات بین المللی و روابط خارجی ایران با سایر کشورها و در موارد مهم تحلیل مسائل داخلی ایران است.علاوه براین برای کسانی که به هردلیل علاقه مند به مسائل تحلیل سیاسی هستند و دوست دارند روش صحیحی را برای تحلیل تحولات جاری ایران و جهان در پیش گیرند، بخش آموزشی در این باره ارائه شده است که امیدوارم گام کوچکی در ایجاد انگیزه برای شناخت دقیق تر مسائل سیاسی ایران و جهان باشد.