روش تحلیل سیاسی

*چرا روابط ایران و روسیه هیچ گاه یک رابطه قابل پیش‌بینی نبوده است؟

سنت قدیمی روس‌ها سوء استفاده از تعارضات موجود بین کشورهاست. به همین دلیل نیز در بیانیه اخیر روسیه سعی می‌کند با دست گذاشتن روی این مساله‌ حساس روابط خود بین ایران و کشورهای عربی را تنظیم و به بهترین شکل از آن بهره برداری کند. از طرف دیگر روسیه در اوپک و اوپک پلاس با طرف عربستانی همکاری می‌کند تا قیمت نفت را بالا نگه‌دارد. روسیه، همین طور نفت خود را با قیمت خیلی پایین‌تر از نرخ بازار می‌فروشد. اگر قیمت نفت از اینکه هست پایین‌تر بیاید روسیه بسیار متضرر می‌شود. بنابراین با وجود روابط نزدیکی که با ایران دارد منافعش ایجاب می‌کند که با اعراب هم روابط نزدیکی برقرار کند. بهانه روسیه درباره جزایر سه‌گانه بسیار ساده انگاری است آنها معتقدنداین یک اختلاف بین دو دولت است و باید از طریق دیوان بین المللی لاهه حل شود در حالی که آنها می دانند که اختلاف نیست بلگه ادعای امارات در باره حاکمیت ملی ایران بر جزایر سه گانه است . درست مثل این می ماند که ایران از روسیه بخواهد در مورد حاکمیت خود بر جزایر ساخالین برای مقابله با ادعای ژاپن به دیوان بین المللی لاهه برود. به دلیل اینکه مسکو از موضع ایران به خوبی آگاه است ایران باید در این موضوع قاطعنانه برخورد کند تا مسکو احساس نکند رفتارش در قبال نادیده گرفتن حاکمیت ملی ایران بر جزایر سه گانه در خلیج فارس بی‌هزینه خواهد بود.

نکته‌ دیگر این است که از آنجا که ایران هیچ وقت اشغال کریمه و ضمیمه شدن آن به خاک روسیه را به رسمیت نشناخت. موضع ایران این است که این منطقه‌ استراتژیک جزء خاک اوکراین است. اوکراینی که حتی قبل از فروپاشی شوروی عضو سازمان ملل بوده است. کشور اوکراین و روسیه‌ سفید دو استثناء بودند که علاوه بر شوروی در سازمان ملل کرسی داشتند. جالب است که بدانید من یک پژوهش تاریخی در مورد قطعنامه‌هایی که در مورد فلسطین صادر شده است، انجام می‌دادم و به نکته‌ شایان توجهی برخوردم. در اولین قطعنامه‌ای که در مورد فلسطین در ۱۹۴۷ صادر شده است؛ اوکراین هم به عنوان عضو انتخابی شورای امنیت رای خود را اعلام کرده است. یعنی علاوه بر شوروی نه تنها اوکراین از ۱۹۴5 عضو سازمان ملل بوده بلکه برای یک دوره دوساله عضو انتخابی شورای امنیت هم بوده است. آن وقت روسیه هویت و استقلال چنین کشوری را زیر سوال می‌برد و کریمه و چهار استان دیگر این کشور را ضمیمه‌ خاک کشورش می‌کند.

*آیا موضعی که ایران نسبت به رویکرد روسیه در این زمینه گرفت را بجا و مناسب می‌دانید؟

واقعیت این است که در این موضوع روسیه یک موضع‌گیری ناشیانه دیپلماتیک داشته و برخورد ایران هم باید دیپلماتیک باشد و نمی‌تواند و نباید بیشتر باشد. ایران تا حدی که امکان داشته اعتراض کرده و طرف روسیه هم با صدور بیانیه سعی کرد توجیه کند که تمامیت ارضی ایران را قبول دارد. درحالی که ایران سه جزیره را جزو تمامیت ارضی خود می‌داند و هیچ کشوری حاضر نیست درباره تمامیت ارضی خودش گفت‌وگو کند. تاکید می‌کنم که روسیه خود را بی‌اطلاعی زده و در واقع تغافل می‌کند آن هم در موضوعی مهم که برای ایران خط قرمز است. البته بهانه‌ای که روس‌ها در دفاع از موضع خود می‌آورند بسیار غیر منطقی است. آن‌ها می‌گویند که ما تمامیت ارضی ایران را به رسمیت می‌شناسیم. نمی‌شود که شما تمامیت ارضی کشوری را به رسمیت بشناسید بعد حاکمیت ملی آن کشور را بر بخشی از سرزمیش نادیده بگیرید.

حاکمیت سرزمینی ایران در جزایر سه گانه غیر قابل تردید است اما روس‌ها با زرنگی می‌خواهند این دو مساله را از هم جدا کنند. از طرفی می‌گویند ما تمامیت ارضی ایران را می‌پذیریم از آن طرف مناقشه‌ ادعایی کشورهای عربی را به دیوان بین‌المللی ارجاع می‌دهند. این تعارض آشکار است. من فکر می کنم ایران باید قاطعانه به طرف روس این مساله را بفهماند که ایران در مورد حاکمیت ملی خود با هیچ کشوری تعارف ندارد.

کمترین کاری که باید صورت بگیرد احضار سفیر از مسکو است. طرف مقابل نباید احساس کند که چنین رفتارهایی بدون هزینه خواهد بود. اما اشتباه نکنیم. تمام این قاطعیت و برخوردهایی که عرض کردم باید از طریق دیپلماسی و سیاسی باشد نه اینکه باعث ایجاد تعارض در روابط ایران و روسیه شود. ما استاد تبدیل کردن فرصت‌ها به تهدید و تهدیدها به بحران هستیم. ما باید هوشمندانه از ظرفیت‌های دیپلماتیک و سیاسی خود در این راستا استفاده کنیم نه اینکه در روابط خود و روسیه تنش‌زایی کنیم.

*روسیه در موضوع جنگ غزه نیز موضع مبهمی در پیش گرفت و به صورت مشخص با ایران همراهی نکرد. دلیل این رویکرد چه بود؟

واقعیت این است که روسیه در جایگاهی نیست که بتواند نظر نتانیاهو را برای توقف جنایتی که در حال انجام هست در غزه تغییر بدهد و یا او را متقاعد کند. بر این اساس، خیلی بعید است که بین ایران و روسیه در موضوع غزه همکاری موثری شکل بگیرد، چون اساسا دیدگاه‌های ایران نسبت به آینده فلسطین با دیدگاه روسیه در مورد آینده فلسطین کاملا تفاوت دارد. روسیه قائل بر شکل‌گیری دو دولت است، یعنی دولت فلسطین با پایتختی قدس شرقی و دولت اسرائیل با پایتختی قدس غربی است، در حالی که ایران دنبال تشکیل کشور واحد فلسطین از طریق یک همه‌پرسی است که روسیه موافق آن نیست.

با این حال اینکه دو طرف بتوانند به یک راهکار برای توقف جنگ در غزه برسند از احتمال بیشتری برخوردار است. مشکل اساسی در این است که روسیه نفوذ چندانی بر روی عملکرد دولت نتانیاهو ندارد و حتی روسیه با اسرائیل روی موضوع مناقشات اوکراین نیز اختلاف جدی دارد. در حال حاضر حداقل کاری که می‌توان کرد اقدام به منظور برقراری آتش‌بس و توقف جنگ در غزه است که با توجه به تفاوت مواضع ایران روسیه اینکه در نهایت چه اتفاقی رخ بدهد جای بحث و تامل دارد.

*منافع اقتصادی در هم تنیده ایران و روسیه اجازه نمی دهد ایران راه خود را از روسیه جدا کند؟

تا سه سال پیش سقف تبادلات مالی بین دو کشور به دو میلیارد دلار هم نمی‌رسید که این مقدار با توجه به ظرفیت اقتصادی در هر دو کشور ، خیلی رقم پایینی به‌شمار می آید. در واقع روس‌ها طی سالهای تحریم ایران توسط غرب ، یا تمایلی نداشتند که همکاری اقتصادی خود با ایران را افزایش بدهند و یا اینکه نمی‌توانستند به واسطه تحریم های غرب علیه ایران در تعامل مناسبی با این کشور باشند. اما در دو سال اخیر به تدریج مقدار مبادلات بازرگانی بین دو کشور افزایش پیدا کرد، علت اصلی آن هم تجاوز نظامی روسیه به اوکراین است که در نتیجه آن دچار تحریم‌های بین‌المللی شد. بنابراین، بعد از اینکه روسیه تحریم شد تمایل همکاری با ایران در مسکو تقویت شد. به هر حال، ایران همچنان تمایل دارد که همکاری خود را افزایش بدهد، ولی مقاومت‌های در هر دو کشور وجود دارد.

با آنکه دولت‌های دو کشور بصورت جدی دنبال گسترش روابط اقتصادی خود هستند، اما به دلایل مختلف روند گسترش همکاری های اقتصادی بین دو کشور تحریم شده به کندی پیش می‌رود. در این حدود دو سال حداقل انتظار می‌رفت بحث راه اندازی و رونق کریدور شمال - جنوب به سرعت پیش برود اما شاهد تحرک چندانی در این زمینه نیستیم واین موضوع هم دلایل متعددی دارد که باید در جای خود باز شود. یکی از دلایل این است که در بخش های غیر دولتی در روسیه تمایل چندانی برای همکاری با ایران وجود ندارد در ایران نیز همین وضعیت وجود دارد و بخش های خصوصی مایل به همکاری با روس‌ها نیستند. با این حال تهران و مسکو تلاش می‌کنند با ایجاد مزیت‌هایی از طریق همکاری با کشورهای اوراسیا و تخفیف‌های گمرکی و برداشتن تعرفه‌های گمرکی در این زمینه‌ها روابط را تا جایی که ممکن باشد گسترش بدهند، ولی هنوز هم نسبت به آنچه باید باشد، کند پیش می‌رود.

*رویکردی که روسیه در اوکراین در پیش گرفته به چه میزان روی مواضع این کشور در بحران غزه تأثیرگذار بوده است؟

صرف نظر از نتیجه جنگ اوکراین، مسکو و کی‌یف هر دو بازنده اصلی این جنگ هستند. و تنها کشوری که برنده این جنگ خواهد بود ایالات متحده آمریکا می‌باشد؛ چراکه این کشور همچنان از منافع اقتصادی، سیاسی و ژئوپلیتیک جنگ اوکراین بهره برداری می‌کند. جنگ اوکراین و جنگ غزه بازیگران مشترک دارند. آمریکا در جنگ اوکراین و در جنگ غزه یک بازیگر اصلی است. اسرائیل در جنگ غزه یک بازیگر اصلی و در جنگ اوکراین هم یک بازیگر فرعی است. اسرائیل سعی می‌کند توامان با حمایت از اوکراین، مناسباتش با روسیه را حفظ کند. اما روشن است که روسیه به‌خاطر موضع نتانیاهو و حمایت او از اوکراین از موضع دولت اسرائیل ناراحت است. اوکراین بحرانی است که هم در روابط دو جانبه‌ آمریکا و روسیه و هم در روابط منطقه‌ اروپا به خصوص در شرق اروپا تاثیر دارد. البته فرانسه، آلمان و ایتالیا از جمله کشورهایی هستند که به ‌صورت مستقیم بر دیگر کشورهای عضو و حتی در مسئله اوکراین می توانند تاثیر گذار باشند اما با توجه به اینکه انگلستان از این اتحادیه خارج شده لندن تا امروز یکی از حامیان اصلی کی‌یف در جنگ بوده است. همچنانکه حمایت ایالات متحده آمریکا از رژیم صهیونیستی راهبردی و استراتژیک می باشد و این بدان معنی نمی باشد که دیدگاه واشنگتن نسبت به جنگ و ارسال کمک های نظامی و مالی به اوکراین تغییر کرده باشد. البته دیدگاه اتحادیه اروپا نیز مشابه آمریکا می باشد. در شرایط فعلی هیچ نشانه‌ای برای پایان جنگ اوکراین وجود ندارد اما بهتر است هرچه زودتر این جنگ به اتمام برسد اگر کی یف برای عدم عضویت در ناتو به مسکو تعهد بدهد و از مواضع گذشته خود عقب نشینی کند آینده جنگ به سرعت تغییر خواهد کرد. امروز روسیه قدرت نظامی بالایی دارد و می‌تواند دست به عملیات گسترده نظامی بزند، اما مهم این است که کشته شدن از هر دو طرف، تنها به نفع آمریکا خواهد بود.